Uygurlar Kimdir ?
Doğu Türkleri olarak tanınan Uygurlar, Büyük Hun Devleti birliği içinde bulunan Türklerdendiler. Daha sonra Göktürk Kağanlığı’nın bünyesinde yer almışlardır. Uygurların ilk yurdu, Baykal Gölü’ne dökülen Orhun, Selenga ve Tula nehirlerinin bulunduğu bölgede idi. Uygurlar, 840 tarihinde Kırgızların saldırısına uğrayarak ilk yurtlarını bırakıp güneydoğuya göç edene kadar burada yaşamışlardır.
Uygur Devleti’nin Kurulması ve Gelişmesi
Uygurlar, Basmil ve Kartuklarla birleşerek, II. Göktürk Devleti’ni yıktılar. Kurulan Basmil Devleti’nin sol yabgusu olan Uygur Yabgusu Boyla(ChienLi), Basmil Devleti’ni yıkarak, Uygur Devleti’ni kurdu(744). Aynı zamanda Kutluk Bilge Kül Kağan adını aldı. Yaratılıştan cesur, atılgan olduğu için, bütün oymaklar ona bağlandı. 747′de ölünce, yerine oğlu Moyun Çor geçti(747-759).
Moyun Çor, kuzeyde Kırgızlarla, batıda Turgiş, Basmil ve Kartuklarla savaştı. Ayrıca Sekiz Oğuz, Dokuz Tatarlar ile savaşarak onları hakimiyeti altına aldı. Babası gibi cesur bir asker ve iyi bir idareci olan Moyun Çor, devletin sınırlannı genişletti. Çin’in içinde bulunduğu karışıklıktan faydalanarak Uygurların Çin üzerindeki nüfuzlarını artırdı. Çin imparatorunun kızı ile evlenerek dost oldu ve ona yardım maksadıyla Çin’e bir ordu gönderdi. Ayrıca Çinliler, Uygurlara yılda 20 bin ton ipek vermeyi kabul ettiler.
Bögü Kağan ve Maniheizm (759-780)
Moyun Çor’un ölümü ile 759′da yerine oğlu “Bögü Kağan” veya diğer adı ile “İl Tutmuş Alp Külüg Bilge Kağan” geçti. Onun asıl gayesi, Çin’deki nüfuzunu artırmaktı. 760 yılında Çin, Tibetlilerin saldırısına uğradı. Çinliler yardım isteyince Uygurlar Çin’e yardım ederek, Tibetlileri yendiler ve Çin’i kurtardılar. Daha sonra Çin İmparatoruna isyan eden Çin asilerini de yendiler.
Hakan, Ötüken’e dönerken Mani dinini Türkler arasında yaymak için, beraberinde dört rahip getirdi. Türk yaşantısına ters olan bu dinin Kağan tarafından benimsenmesi, Uygurların geleceği için iyi olmadı.
Debdebeli bir hayat süren Hakanı, veziri Tun Bağa Tarkan’ın (Tumoho), ikaz etmesi yola getiremedi. En sonunda onu öldürerek yerine geçti. Bögü Kağan tarihte, Mani dinini Uygurlar arasına sokmakla tanındı.
Alp Kutlug Bilge Kağan ve Oğulları
Vezir “Tun Bağa Tarkan” 779′da hakan oldu ve Alp Kutlug Bilge Kağan unvanını aldı. Cesareti, devlet adamlığı ve kanun yapıcılığı ile tanınan bu hükümdar, Kırgızları mağlup etti ve Çinli bir prensesle evlendi. Böylece Uygur tüccarlarının Çin’deki bazı anlaşmazlıkları da çözülmüş oldu. Alp Kutlug Bilge Kağan’dan sonra yerine Külüg Bilge(789) ve bunun oğlu Kutlug Bilge(790) hakan oldular. Tibetliler Beşbalık dolaylarındaki Türkler ile anlaşarak, Çin’e akın etmeye başlamışlardı. Ekonomik ve kültürel sebeplerle, Çin’i korumayı adet haline getiren Uygurlar, Çin’e yapılan bu saldırıları önleyemediler. Bundan dolayı ötüken’de karışıklıklar çıktı ve hakan öldürüldü.
Uygur Devleti’nin Sarsılması ve Yıkılması
IX. yüzyıl başından itibaren başa geçen Uygur Kağanları, devletin devamlılığı ve idaresi konusunda varlık gösteremediler. Ayrıca 839 yılında, Uygur ülkesinde müthiş soğuklar oldu. Kıtlık, açlık ve salgın hastalıklar baş gösterdi. Bu sebeple ölümler ve salgın hastalıklar birbirini izledi.
Bu durumlar Uygurların zayıflamasına sebep oldu. Uygurların bu durumundan faydalanan Kırgızlar, 100.000 kişilik bir ordu ile Karabalgasun’u bastılar. Son Uygur hükümdarını öldürerek halkı kılıçtan geçirdiler. Böylece Uygurlardan, daha evvel yaptıkları baskının öcünü almış oldular(840). Kırgızların saldırıları karşısında, Uygurlar yurtlarını bırakıp çeşitli yönlere dağıldılar. Bunlardan bir kısmı batıya, bir kısmı da Şansi bölgesine gitti. Bazı Uygurlar da Kartuklara sığındı. Doğu Türkistan’a gidenlerin bir kısmı Karaşar ve Turfan dolaylarında yer tuttular. Çin sınırına giden bazı Uygurlar ise Çin’in himayesinde bir Hanlık kurdular.
Uygurların Göçü ve Sonuçları
İlk Uygur yurdu Kırgızların eline geçince, Kırgızlar, Cinle ilgi kurdular ve büyük devlet olmaya başladılar. Uygurlar ise, göçtükleri yerlerde çeşitli devletler kurdular. Ancak VIII. yüzyıldaki güçlerine ulaşamadılar. Ayrıca Turfan ve Beşbalık gibi kültür merkezlerini ele geçirip medeniyet alanında tanındılar. Uygurların yardımıyla Çin’de yayılmaya başlayan Mani dini, Uygur göçlerinden sonra eski önemini de kaybetti. Uygur göçlerinden sonra, Moğollar Orta Asya’ya girip buranın eski durumunu değiştirdiler.
Diğer Uygur Devletleri
Kansu (KanÇou Sarı Uygurlar) Devleti
Göçlerden sonra Kansu’ya gelen Sarı Uygurlar, KanÇou civarında bir devlet kurdular. Ama siyasi bir varlık gösteremediler. Önce Kuzey Çin’e hakim olan Kitanların(940), sonra Tangutların(1028), daha sonra da Cengiz Han Moğollarının hakimiyeti altına girdiler(1226). Bugün de Batı Çin kesiminde yaşamaktadırlar.
Turfan (Doğu Türkistan) Uygur Devleti
Kırgız saldırısından sonra, ilk yurtlarından Doğu Türkistan’a gelen Uygurlar, Tanrı Dağları, BeşBalık, Turfan, Hoço, Kaşgar yörelerine yerleştiler ve bir devlet kurdular(840). Kırgız baskınında öldürülen Uygur hakanının yeğeni Mengli’yi kağan seçtiler. Aynı zamanda kısa süre içinde kuvvetlendiler. Çin, yeni Uygur devletini tanıdı(866). Ancak Turfan Uygurları da Sarı Uygurlar gibi önemli bir siyasi varlık gösteremediler. Daha çok ticaret, sanat ve edebiyat dallarında ileri gittiler. Turfan Uygurlarının kurduğu devletin kışlık başkenti Turfan, yazlık başkenti BeşBalık’tır.
Hükümdarlarına, Han deniyordu. Turfan Uygur Devleti, Cengiz’e kadar hakimiyetini devam ettirebildi. Daha sonra 1209 tarihinde Moğol imparatorluğu’na bağlandılar. Cengiz imparatorluğu içinde yan bağımsız durumlarını, Çin’ de Ming Bir Uygur freski I Sorçuksülalesi (1368-1644) kuruluncaya kadar devam ettirdiler. Son Uygur
İdikut’u Ho-Şang, Minglere teslim olunca Uygur egemenliği sona erdi.
Ayrıca bakabilirsiniz; Coğrafi Keşifler ve Sonuçları
